Bleijerheide, Kloosterkapel /Maria ter Engelenkerk

De Kerk
De Kloosterkapel, deel uitmakend van het L-vormig kloostercomplex van de Arme Broeders van de H. Franciscus (Congregatio Fratrum Pauperum, Broeders Franciscanen van Bleyerheide) aan de Pannesheiderstraat in de wijk Bleijerheide van de gemeente Kerkrade, is gebouwd in 1889-1891 naar een ontwerp van de Franciscaner broeder-overste Masseus Klein in neo-gotische stijl. Het gehele voorfront van het al eerder gebouwde klooster werd toen vernieuwd.
De Kloosterkapel heeft nu de naam: St. Maria ter Engelenkerk.
De lengte-as loopt parallel aan de Pannesheiderstraat van noordwest naar zuidoost (= priesterkoor). De kloostervleugel staat haaks op de linker/noordoostelijke-zijgevel van de kapel. Klooster en kapel delen een gemeenschappelijke entree.
De zaalkerk telt vijf traveeën, het koor wordt afgesloten door een vijfzijdige apsis. Onder de dakrand decoratieve spitsboogvormige boogfriezen op kleine consoles. Opgetrokken in baksteen, wit voegwerk in de steunberen en de boogfriezen. Een zadeldak met zwarte pannen, op de scheiding kloostervleugel kloosterkapel een naaldspits met leien. Tegen de achtergevel ( de noordoostelijke zijde) over de gehele lengte een uitbouw in twee bouwlagen met lessenaarsdak.
De kopgevel van de kloostervleugel met gemeenschappelijk ingang telt drie venstertraveeën. In elk travee een groot spitsboogvormig spaarveld.

Tegen het middelste en hoogste spaarveld een Franciscusbeeld op een console onder een baldakijn. De kopgevel loopt uit in een topgevel.
Het eenbeukig schip is afgedekt met kruisribgewelven. Neo-gotische inrichting met rijk houtsnijwerk vervaardigd door broeders Franciscanen. Naast het hoofdaltaar een Maria- en een Josephaltaar. Laat-gotisch Mariabeeld toegeschreven aan beeldhouwer Dries Holthuys (Kleve, rond 1500). Algehele renovatie in 1992.
Dichtstbijzijnde kolenmijn: de Domaniale mijn, productieperiode 1815-1969
Rijksmonument nr 513755.

Geschiedenis
Het kloostercomplex aan de Pannesheiderstraat behoort tot de “Kulturkampf-kloosters“. In de jaren 70 van de 19de eeuw voerde de overheid van het pas opgerichte Duitse Rijk onder leiding van de protestantse Otto von Bismarck strijd tegen de Katholieke Kerk en werd de autonomie van de Kerk in ernstige mate aangetast. Von Bismarck was bang dat de katholieken een bedreiging zouden kunnen gaan vormen voor het door de protestantse Pruisische elite gedomineerde keizerrijk en zag de katholieken en hun politieke partij als een gevaar voor de verdere Duitse eenwording o.l.v. Pruisen.
Een van de maatregelen was de verbanning uit Pruisen van de Jezuïeten en later ook van de andere kloosterorden. Veel kloostergemeenschappen zochten hun toevlucht in Nederland, met name in Limburg waar ze van harte welkom waren en zorgden voor een wederopbloei van de Katholieke Kerk. Zeker 45 Duitse kloostergemeenschappen bouwden in Limburg een klooster zoals in Vaals, Simpelveld, Sittard, Echt, Steyl, Ottersum en ook in Bleijerheide.
In Bleijerheide zochten twee Duitse Franciscaanse orden hun toevlucht.

De Duitse Minderbroeders O.F.M. vestigden zich in 1875 aan de Bleijerheidestraat waar ze in 1877 het Antoniusklooster bouwden (afgebroken in 1966). In 1918 komt het klooster in handen van Nederlandse Franciscanen. Zij worden in dat jaar ook verantwoordelijk voor de zielzorg van de bewoners van Bleijerheide, en bouwen in 1931 de rectoraatskerk Antonius van Padua aan het huidige Henri Jonasplein.

De Congregatie van de Arme Broeders van de H. Franciscus werd in 1857 opgericht door Philipp Höver, onderwijzer aan een volksschool in het Duitse Aken. In Aken stond ook het moederhuis van de broeders. Voorop stond het verzorgen en opnemen van arme en verwaarloosde jongens uit de arbeidersklasse in een Pensionat , het geven van onderwijs stond op de tweede plaats.
Gedwongen door de Kulturkampf van Bismarck nam de congregatie in 1877 haar toevlucht in het nabijgelegen Bleyerheide (400 inwoners, gemeente Kerkrade). Aan de Pannesheidestraat betrokken ze een boerenhoeve die ze uitbouwden tot een klooster- en onderwijscomplex “Sankt Maria zu den Engeln”.
Centraal stond steeds het Pensionat of kostschool met lagere school. Sinds 1892 was daaraan verbonden een vakopleiding: enerzijds voor jongens die het bedrijfsleven in wilden, anderzijds voor jongens die later in de congregatie werkbroeder zoals timmerman, kleermaker of tuinman, wilden worden.
In 1896 werd het Juvenaat “Nazareth” gesticht. Een opleiding voor aspirant-kloosterlingen tot broeder (Nederlands/Duits, onderwijs- of werkbroeders). Aan het Juvenaat werd in 1897 uitsluitend voor broeders een Normaalschool (opleiding tot onderwijzer) gekoppeld. Deze bleef bestaan tot 1918. Ervoor en konden de broeders de onderwijsakte behalen aan de Normaalschool te Rolduc.
Op dringend verzoek van de gemeente Kerkrade werd door de Franciscaanse broeders in 1906 tegenover het klooster aan de Pannesheidestraat de Sint Jozefschool opgericht. Een lagere school voor jongens uit de wijk Bleyerheide.
Enkele cijfers: in 1912 telde “Bleyerheide” 80 broeders en 20 aspirant -broeders, en 650 jongens, inclusief St. Jozefschool, onder leiding van 23 gediplomeerde onderwijzers.
In 1932 was het aantal lagere internaatsscholieren zo sterk teruggelopen dat sluiting van het internaat dreigde. De oprichting van een ULO (MAVO)-opleiding voor internen aansluitend op de lagere school bracht redding. Eveneens in 1932 werd het moederhuis van de Franciscaanse broeders weer terug verplaatst naar Aken.
Als gevolg van een verbod van Hitler-Duitsland keerden alle Duitse kostschoolleerlingen in 1934 terug naar hun vaderland. Hiermee was “Bleyerheide” een geheel Nederlands huis geworden. Vanaf de start in 1877 was het klooster en het Pensionat gedurende lange tijd een Duitse aangelegenheid geweest. Het onderwijs was geheel Duits. Geleidelijk aan kwamen steeds meer Nederlandse jongens op de kostschool, resulterend in Nederlandse en Duitse klassen. Vanaf 1934 bijna uitsluitend Nederlandse jongens. Meisjes werden pas in 1972 toegelaten, als externen.
Wat wel snel ging was de verandering van een Pensionat voor de opvang en zorg van arme arbeidersjongens in de geest van de oprichter van de congregatie naar een tamelijk exclusieve kostschool voor zonen van de gegoede katholieke middenstand.
In de jaren 50 en 60 werd het complex grootscheeps verbouwd en gemoderniseerd. Door de sterke daling van het aantal aspirant-kloosterlingen en het forse aantal uittredingen van (vakbekwame) broeders moesten zij stoppen met het geven van onderwijs. De kostschool werd in 1988 gesloten. Het kloostercomplex werd nog een aantal jaren voortgezet als Congres Centrum Bleijerheide, een accomodatie met 300 bedden verdeeld over 100 kamers. Het Centrum werd in 2001 overgenomen door particulieren en in 2004 definitief gesloten.
De laatste Franciscaanse broeder vertrok in 2001.
De schoolgebouwen en de gebouwen achter het klooster werden afgebroken ten behoeve van woningbouw (Kloosterpark Pannesheide).
Hoewel kloosterkapel+ kloostervleugel in 2000 rijksmonument was geworden, wilde de gemeente Kerkrade de leegstaande kloostervleugel slopen. In september 2021 werd sloop op het nippertje voorkomen dankzij samenwerking met een projectontwikkelaar en de inzet van het Cuypersgenootschap. Het kloostergedeeelte wordt nu omgebouwd tot kluswoningen, op te leveren in 2024.

De kapel werd in 2008 aangekocht door de Duitse afdeling van het Priesterbroederschap Sint Pius X, een vereniging van streng traditionele katholieke priesters en bisschoppen. Het Vaticaan heeft in 2016 bevestigd dat de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie niet doctrinair van karakter zijn en door de broederschap niet meer aanvaard hoeven te worden om volledig deel uit te maken van de Rooms-Katholieke Kerk.
De Commissie Deetman stelde in haar eindrapport (2011) vast dat in de jaren 1940-’70 sprake was van ernstige en systematische kindermishandeling en seksueel misbruik door paters en broeders op het jongenspensionaat Bleijerheide.

Bronnen:
Website Kerkgebouwen in Limburg
Website www.glasmalerei-ev-web.de van  Forschungsstelle Glasmalerei des 20. Jh/Limburg, Kerkrade-Bleijerheide
Website KerkradeWiki/ Franciscanen
Website KerkradeWiki/Van Jongenspensionaat naar Congrescentrum Bleijerheide
https://nl.wikipedia.org/wiki/Kulturkampf
Joh.J. Ros, 125 jaar Broeders Franciscanen, Bleijerheide sept. 1876-sept. 2001
Frans Q. Hoebens, Kloosters in Limburg, o.a. Duitse kloosters in Limburg van 1870 tot 1918. ( Stichting Matrijs, 2017) 262, 263