Heerlen, Franciscuskerk

De kerk
De Sint Franciscus van Assisikerk aan de Laanderstraat te Heerlen is in 1923 gebouwd naar een ontwerp van architect Piet Buskens (Rotterdam, 1872-1939) met expressionistische en neogotische elementen, opgetrokken in baksteen.
Het is een driebeukige kerk met lichtbeuken en een hoog zadeldak met  dakruiter en gedekt met leien. De kerk heeft een hoofdzakelijk rechthoekige plattegrond met volumes van verschillende hoogten onder zadeldaken. De smalle zijbeuken hebben een plat dak. De lengte-as loopt van noordoost naar zuidwest (= priesterkoor).
De voorgevel heeft een topgevel met kruis. Deze voorste topgevel staat vóór de hogere topgevel van het schip. In de gevel bevindt zich achter drie spitsbogen een portiek met de hoofdingang. Boven het portiek een groot spitsboogvenster met tracering. Aan weerszijden uitspringende kleine kapellen, eveneens met spitsboogvensters met tracering.
Beide zijgevels hebben zeven traveeën gescheiden door steunberen die doorlopen over de zijbeuken. Tussen de steunberen vijf spitsboogvensters met tracering. Tegen de noordelijke(rechter) zijgevel staat aan de kant van de voorgevel de H. Hartkapel  en aan de kant van de achtergevel de dagkapel met een eigen ingang. De H. Hartkapel werd in 1948 bij het 25-jarig bestaan van de kerk in gebruik genomen.  Langs de zuidelijke(linker) zijbeuk ligt een kloostergang die de verbinding vormt met het naastgelegen klooster.
Het bescheiden klooster ten behoeve van 6-9 Franciscaanse kloosterlingen werd gelijktijdig met de kerk gebouwd. Toen in 1981 afscheid werd genomen van de Franciscanen werd het gebouw door de nieuwe pastoor in gebruik genomen als pastorie.
Opvallend is de gelijkenis tussen de Franciscuskerk (1923) en de kerk van O.L. Vrouw ten Hemelopneming in Voorburg (1925), beide van architect Piet Buskens. De kerk in Voorburg is aan de eredienst onttrokken en inmiddels (2022) getransformeerd tot een appartementencomplex.

In het kerkgebouw schoon metselwerk. De smalle zijbeuken zijn door spitsbogen gescheiden van het brede middenschip. Tussen schip en koor en tussen koor en apsis bevinden zich grotere bakstenen spitsbogen. Het schip heeft een houten zadelplafond met balken op houten spanten. Het interieur doet enigszins denken aan dat van de in 1931 gebouwde Bernardinuskapel van de paters Franciscanen aan de Akerstraat in Heerlen. In de Bernardinuskapel echter wordt het schip overspannen door spitsbogen van gewapend beton bekleed met baksteen. Dit verschil heeft te maken met het feit dat plannen voor bouwwerken die makkelijk mijnschade zouden kunnen oplopen, voorgelegd moesten worden aan de bouwafdelingen van de diverse kolenmijnen. De Bernardinuskapel stond op een concessie van de “Staatsmijnen” die beton eisten om het risico op mijnschade te verminderen. De Franciscuskerk aan de Laanderstraat daarentegen hoorde bij de Oranje Nassaumijnen die de voorkeur gaven aan een houten kapconstructie ter voorkoming van mijnschade.

Achter in de kerk wordt het ingangsportaal van het schip gescheiden door vier bogen. In het midden tussen de tweede en derde boog is in natuursteen het wapen van de Parijse familie De Wendel aangebracht. Deze familie had in 1908 de Oranje Nassaumijnen gekocht van de Duitse gebroeders Honigmann, en heeft de bouwgrond voor de kerk met bijbehorend klooster gratis beschikbaar gesteld. De familie De Wendel schonk de parochie ook nog een kostbare monstrans.
In de kerk kruiswegschilderingen van Charles Eyck (1897-1983). De door aanhoudende lekkages beschadigde muurschilderingen konden in 1981 door Schenkelaars gerestaureerd worden. In datzelfde jaar volgde nog een grondige opknapbeurt.
Sinds 2022 worden in de kerk aan de Laanderstraat geen diensten meer gehouden.
Dichtstbijzijnde kolenmijn: de Oranje Nassau I  te Heerlen, productieperiode 1899-1974
Rijksmonument nr 512786

De Franciscusparochie
Door de snelle ontwikkeling van de mijnindustrie in Heerlen groeide ook het aantal inwoners. Omdat het bisdom Limburg in de jaren 20 een tekort aan priesters had, werd op de orde der Minderbroeders Franciscanen O.F.M. een beroep gedaan om in het gebied ten westen van het centrum van Heerlen (de wijken Laanderstraat en Eikenderveld) een parochie en kerk op te richten. Aangezien regulieren (leden van een religieuze orde) destijds geen pastoor konden zijn, werd de nieuwe parochie een rectoraat onder leiding van een rector met een rectoraatskerk d.w.z. een hulp-parochie van de Sint Pancratiusparochie. Pas in 1966 werd het rectoraat tot een geheel zelfstandige parochie verheven. De paters Franciscanen zouden tot 1981 de leiding hebben over de parochie. Hun taak was niet alleen de zielzorg, maar ook het binnen de parochiegemeenschap opbouwen van het onderwijs, ziekenzorg en verenigingsleven op katholieke grondslag.
In de kolonié Eikenderveld, gelegen op loopafstand van de Oranje Nassaumijn I, waren in de jaren tussen 1912 en 1927 ca. 385 woningen gebouwd voornamelijk voor mijnwerkers en spoorwegpersoneel. De woningen werden gebouwd door de woningbouwvereniging “De Samenwerking” voor spoorwegpersoneel en door de socialistische woningbouwvereniging “Glück Auf” voor de mijnwerkers.
De kerk die vroeger centraal in de wijk Laanderstraat lag, ligt door de aanleg van drukke doorgaande wegen rond het centrum en de bouw van grote kantorencomplexen in de nabije omgeving thans vrij geïsoleerd op een eilandje in de wijk.

Bronnen:
Ton van Aernsbergen en Jan Laeven, Diamantenkerk, Gedenkboek ter gelegenheid van het 60-jarig bestaan van de St. Franciscus van Assisiëkerk aan de Laanderstraat te Heerlen, 1923-1983 (Heerlen, 1983)
Website Kerkgebouwen in Limburg
www.Rijckheyt.nl/Cultureelerfgoed/kerk H. Franciscus van Assisi Laanderstraat

De Ramen
De kerk heeft opvallende, brede spitsboogvensters met traceringen van baksteen. De meeste hiervan (de lichtbeukvensters, het grote venster in de apsis, de vensters van de doopkapel en van de orgeltribune in de voorgevel) zijn beglaasd met kleurrijk glas-in-lood in art-decoachtige stijl van glazenier Alex Asperslagh (1901-1984). De ramen zijn geplaatst in 1926.
Van de  kleinere vensters hebben slechts enkele figuratief glas-in-lood. Deze zijn ook van Alex Asperslagh, uit 1926.
In de H. Hartkapel twee kleinere spitsboogramen uit 1948. De maker is onbekend, mogelijk ook Alex Asperslagh
De ramen in de Franciscuskerk maakte Alex Asperslagh in de eerste periode van zijn kunstenaarschap. Toen stond zijn werk wat compositie en kleur betreft nog duidelijk onder invloed van Jan Toorop (1858-1928). Kenmerkend voor de “Jan Tooropstijl” zijn onder meer heldere en felle kleuren, frontaal geplaatste figuren met strenge uitdrukking, grote monumentale figuren die het hele beeldvlak vullen. Hoogstwaarschijnlijk heeft hij de ramen ook zelf vervaardigd in het atelier van zijn broer Lou, waar hij ook het glasschilderen heeft geleerd: het Atelier van Kunstnijverheid in Den Haag.

Bronnen:
Website www.glasmalerei-ev-web.de  van  Forschungsstelle Glasmalerei des 20. Jh. e.V./Limburg
Carine Hoogveld (red.), Glas in lood in Nederland 1817-1968 (Den Haag, 1989) 203, 204