Henri Jonas

Henri Jonas (Maastricht, 1878-1944) schilder, tekenaar, graficus, glazenier, docent.
Na de lagere school trad Henri in de voetsporen van zijn vader en werd (leerling)huisschilder. In 1892 op veertienjarige leeftijd werd hij decoratieschilder in de aaardewerkfabriek Societé Céramique te Maastricht. Het schilderen van decoraties op aardewerk stimuleerde zijn belangstelling voor tekenen en schilderen, en legde de basis voor zijn kunstenaarschap. Na twee jaar werd hij toch weer huisschilder. Hij was een echte ambachtsman met als specialiteit het marmeren van wanden. In de avonduren bezocht hij het Stadsteeken Instituut in Maastricht (de verre voorloper van wat thans in 2021 genoemd wordt het “Maastricht Institute of Arts” onderdeel van Zuyd Hogeschool). Tweemaal per week kreeg hij daar les van Robert Graafland (Maastricht, 1875-Heerlen, 1940). Graafland was een kunstschilder in een romantisch impressionistische stijl, die de basis legde voor de moderne Limburgse schilderkunst en een beslissende invloed had op de beeldende kunst in Limburg. Hij herkende de talenten van Jonas, vooral zijn gevoel voor kleuren en vormen.
Vanaf 1902 volgde Jonas ook de schildercursus van de Zondagsschool Decoratieve Kunsten in Maastricht. De Zondagsschool was mede opgericht door Robert Graafland, die ook zelf de lessen verzorgde. Naast zijn baan als huisschilder werkte hij als kunstschilder aanvankelijk in de stijl van zijn leermeester, maar ontwikkelde al snel een eigen stijl met een bredere toets, rustige gedempte kleuren en een realistisch uitgangspunt. Hij sloot zich aan bij de Limburgse Kunstkring, in 1910 mede op initiatief van Robert Graafland opgericht. Tot de eerste leden behoorden ook de architecten Alphons Boosten en Jos Wielders.
Na de dood van zijn vrouw Netteken, in 1915 gestorven aan tuberculose, zegde hij zijn baan als huisschilder op en ging hij zich geheel aan de schilderkunst wijden. Op advies van Graafland en met een studiebeurs van de stad Maastricht ging hij op bijna veertigjarige leeftijd in 1916 studeren aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. Daar kreeg hij gedurende 2 jaar les van professor Antoon Derkinderen (1859-1925) in wand- en glasschilderkunst. De lessen van Antoon Derkinderen en de kennismaking met nieuwe kunststromingen zoals het kubisme en futurisme betekenden een keerpunt in zijn artistieke ontwikkeling. De vormen op zijn schilderijen worden eenvoudiger, constructiever en zijn heftige, donkere kleuren vertonen bruuske accenten en overgangen.
Na zijn studie in Amsterdam keerde hij in 1918 terug naar Maastricht. Gedreven door een innerlijke onrust veroorzaakt door het overlijden van zijn vrouw en zijn vader ondernam hij een studiereis naar Frankrijk, waar hij onder de indruk raakte van de gotische kathedralen, Italië, Spanje en Marokko. Na zijn reizen vestigt hij zich definitief in Maastricht. Hij kreeg een aanstelling als docent schilderen aan het Stadsteeken Instituut (dat in 1926 overging in de Middelbare Kunstnijverheidsschool).
In 1923 krijgt Henri Jonas zijn eerste opdracht voor glas-in-loodramen: ramen bestemd voor de door zijn vriend Alphons Boosten gebouwde H. Hartkerk/koepelkerk in Maastricht. Ook in andere door Boosten gebouwde kerken vindt men ramen van Jonas zoals in de Hubertuskerk in Genhout en de Antonius van Paduakerk in Bleijerheide.

Tot zijn vroegste ramen behoort ook het gedenkraam “Genius Labor” , geschonken door de beambten aan de directie der Staatsmijnen ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de Staatsmijnen in 1927. Het raam (360x283cm) bevond zich jarenlang in het trappenhuis van het hoofdkantoor (de boerderij) in Heerlen. Na de afbraak van het gebouw in 1985 verhuisde het raam naar het kantoorgebouw van de voormalige mijn Maurits (DSM) in Geleen. Het is door DSM ter ere van ‘ het jaar van de mijnen’ in 2015 langdurig in bruikleen gegeven aan het Discovery Museum in Kerkrade, waar het momenteel te bezichtigen is.
Het is het enige raam van Jonas met een niet-religieuze voorstelling: een mijnlandschap met een mijningenieur (Genius) en een mijnwerker (Labor) en kleinere, nauwelijks zichtbare mijnwerkers. Duidelijk is de invloed van o.a. Johan Thorn Prikker (1868-1932) te zien: de donkere kleuren en de vormen zijn streng over het vlak verdeeld en de tekening wordt gevormd door strakke lijnen. Grisaille is behalve in de twee figuren nauwelijks gebruikt. Het geheel ademt nog de geest van het Hollands monumentalisme
In totaal kreeg Jonas zo’n 13 opdrachten voor glas-in-loodramen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Joep Nicolas die bij voorkeur ontwerp en uitvoering in één hand hield, beperkte Jonas zich tot het ontwerpen van de kartons en liet de technische uitvoering over aan anderen, meestal Glasatelier Gerard Mesterom in Bunde. Wel hield hij streng toezicht op de uitvoering.
Begin jaren 30 kwam zijn glazenierskunst tot volledige ontwikkeling en bereikte hij een geheel eigen stijl. Het lijnen- en kleurenspel verlopen schilderachtig en de vastberadenheid van de figuren uit zijn voorgaande periode heeft plaatsgemaakt voor pathos en melancholie.

Hoogtepunt in zijn oeuvre zijn de ramen voor de Antonius van Paduakerk in Bleijerheide (Kerkrade), waaraan hij met een jarenlange onderbreking van 1931 tot 1939 gewerkt heeft.
Samen met Charles Eyck en Joep Nicolas is Henri Jonas de belangrijkste vertegenwoordiger van de “Limburgse School“. Limburgse kunstenaars uit het interbellum die met name bij de monumentale kunsten kozen voor een picturale, verhalende benadering.
Vanaf begin jaren 30 werden grote opdrachten met onderbrekingen uitgevoerd. Soms werden ze pas na zijn dood in 1944 voltooid. Dit kwam doordat hij gekweld werd door ernstige psychische inzinkingen, waarvoor hij moest worden opgenomen in een psychiatrische inrichting. Behalve gedurende twee korte periodes van herstel tussen juli 1937 en oktober 1938 en tussen augustus 1939 en juni 1940 verbleef Jonas de rest van zijn leven in een psychiatrische inrichting.

Tijdens de korte periodes van herstel ging hij weer hard aan het werk en kreeg hij nieuwe opdrachten zoals het Hubertusraam voor de Hubertuskerk in Genhout, en kon hij verder werken aan lopende projecten. Tijdens zijn jarenlange opname werd hij door de behandelende artsen gestimuleerd om te blijven schilderen, ook in opdracht. Dit zou het herstel bespoedigen en de extreem introverte Jonas in staat kunnen stellen zijn emoties te uiten.
Op 15 september 1944, de dag ná de bevrijding van Maastricht, overleed Henri Jonas in het ziekenhuis Calvariënberg in Maastricht.
Henri Jonas was een religieus bewogen kunstenaar. Hij was streng opgevoed, vooral op godsdienstig gebied. Hij had een diep geloof in God als grond van het menselijk bestaan. Vooral in zijn glas-in-loodramen laat hij zien dat het niet alleen gaat om mooie kleuren en vormen, maar wil hij met zijn ramen ook godsdienstige waarheden en de kracht van zijn geloof uitdragen.

Enkele voorbeelden van kerkramen:
de H. Hartkerk/Koepelkerk in Maastricht
de Josephkerk in Broekhem
de Vituskerk in Hilversum

Kerkramen in de Oostelijke Mijnstreek:

de Antonius van Paduakerk in Bleijerheide
de Antonius van Paduakerk in Heerlen-Vrank
de nieuwe Johannes de Doperkerk in Eygelshoven

Bronnen:
Website Kerkgebouwen in Limburg/ Henri Jonas
Monique Dickhaut, Henri Jonas 1878-1944 zijn muzen en demonen , St. Historische Reeks Maastricht (2007)
Een kerk vol verhalen, St. Centrum voor religieuze Kunst en van het Monfortaanse Erfgoed (GenHout, 2015) 81-88
Edmée Snelder, Gemeenschapskunst in: De Illustere Wand, Ramen, Kartons, Ontwerpen en Modellen 1870-1985. Bonnefantenmuseum (Maastricht, 1985) 30-33
Carine Hoogveld (red.), Glas in lood in Nederland 1817-1968 (Den Haag, 1989) 261