Atelier F. Nicolas (1855-1887)
Atelier F. Nicolas & Zonen (1887-1929)
NV Glasschilderkunst F. Nicolas & Zonen en Joep Nicolas (1929-1939)
Atelier Max Weiss (1939-1968)

Atelier F. Nicolas (1855-1887)

 Frans Nicolas (Roermond, 1826-1894) begon in 1855 op 29-jarige leeftijd zijn onderneming voor glasschilderkunst in Roermond. Atelier Frans Nicolas houdt zich aanvankelijk vooral bezig met de restauratie van antieke kerkramen in België en Duitsland.
Het glasatelier van Frans Nicolas werkte nauw samen met Kunstwerkplaats Cuypers-Stoltzenberg ook in Roermond. De Kunstwerkplaats was een gemeenschappelijk bedrijf van Pierre Cuypers en Fr. Stoltzenberg, opgericht in 1852, dat alles leverde wat nodig was voor de inrichting en verfraaiing van nieuwe kerken.  Architect Pierre Cuypers (1827-1921) belichaamde met zijn neogotische kerken de (hernieuwde) glorie van de katholieke kerk in de tweede helft van de 19de eeuw, en de gebrandschilderde glas-in-loodramen van Atelier Frans Nicolas met hun realistisch neergezette bijbelse taferelen en heiligenlevens in sprankelende kleuren sloten naadloos aan bij die stijl.
De samenwerking met Pierre Cuypers zorgde voor veel opdrachten voor nieuwe kerkramen, waardoor het atelier kon uitgroeien tot het grootste en belangrijkste glasatelier in Nederland. Frans Nicolas voerde niet alleen de ontwerpen uit van Pierre Cuypers en andere ontwerpers, maar ging al vrij snel zelf ramen ontwerpen naar de smaak van zijn tijd, maar met onmiskenbaar eigen trekken. Men herkent zijn ramen aan de statische, veelkleurige, realistisch uitgebeelde heiligenfiguren, gedrapeerd met geïdealiseerde gewaden, het geheel in een omlijsting van architecturale motieven in gotische stijl met florale en geometrische toevoegingen. De overgrote meerderheid van zijn ramen ontwierp Frans Nicolas zelf. Af en toe echter werkte hij ook samen met prominente Duitse schilders (o.a. Johann Klein en Edward von Steinle). Ramen van zijn hand treffen we onder meer  nog aan in de Servaasbasiliek in Maastricht,  de Christoffelkathedraal te Roermond en de Martinuskerk in Venlo.

Voor het vervaardigen van de vele gebrandschilderde glas-in-loodramen had de werkplaats meerdere vakmensen in dienst, ieder met zijn eigen specialisme, zoals tekenaars, glassnijders, glasschilders, loodzetters. Het atelier voerde beglazingen uit in alle mogelijke stijlen met een kenmerkend overvloedig kleurenpalet, dat in de 19de eeuw vooral bestond uit goudgeel, grasgroen, turkoois blauw en rood. In de 20ste eeuw werden steeds meer paarsen en grijzen toegepast
Het door Frans Nicolas sr. opgerichte glasatelier in Roermond bleef drie generaties actief.

Atelier F. Nicolas & Zonen (1887-1929)

In 1887 worden de zonen van Frans sr. te weten Frans jr. (1855-1928) en Charles (1859-1933) medefirmant. Na het overlijden van vader Frans sr. in 1894 krijgt Charles de zakelijke leiding en Frans jr. de zorg voor de ontwerpen. Aanvankelijk ontwierp Frans jr. nog een aantal ramen, maar al snel werden de ontwerpen in het buitenland, vooral bij Duitse kunstenaars,  besteld. De meeste ontwerpen en de uiteindelijk goedgekeurde kartons liet het bedrijf maken door het atelier van de kunstschilder Joseph Stahl in München. Stahl heeft zeker tot 1934 heel veel ramen voor Atelier Nicolas ontworpen. Daarnaast bleven de kunstwerkplaatsen van Pierre en Jos Cuypers belangrijke opdrachtgevers. Zij lieten hun ontwerpen uitvoeren door  Atelier Nicolas.
De verdere uitwerking van de aangeleverde ontwerpen en kartons tot kerkramen gebeurde in het Roermondse glasatelier, waarbij het glasschilderen steeds meer werd uitgevoerd door de getalenteerde schilder Gerard Mesterom (1875-1960). Hij klom op tot atelierchef en kan beschouwd worden als de leermeester van Joep Nicolas, de zoon van Charles. Gerard Mesterom begon in 1932 een eigen glasatelier in Bunde.
De glasateliers Nicolas hebben honderden kerken voorzien van glas-in-loodramen, zowel figuratief als decoratief, voornamelijk in neogotische stijl, maar  beglazingen in andere stijlen konden ook worden uitgevoerd. Ze vallen op door het gebruik van een overvloedig, helder kleurpalet en de realistische weergave van de afbeeldingen. De ramen stonden produkttechnisch op een  hoog niveau. Rond 1900 had het bedrijf 50 mensen in dienst. Door de “fabrieksmatige” produktie, waarbij veel vaklieden aan één raam werkten, hebben de ramen die gemaakt zijn na de eeuwwisseling,  vaak iets onpersoonlijks.

Atelier F. Nicolas (& Zonen): de ontwerpers

De Ateliers F.Nicolas maakten in het laatste kwart van de 19de eeuw en in de jaren rond de eeuwwisseling een bloeiperiode door. Niet in de laatste plaats in artistiek opzicht.
Verreweg de meeste ramen van Atelier F. Nicolas werden ontworpen door Frans Nicolas sr. In de beginjaren schilderde hij ze ook nog zelf op glas. Af en toe deed hij een beroep op vooraanstaande Duitse kunstschilders zoals Johann Klein, Edward von Steinle en August Martin. Omdat de ramen vervaardigd door Atelier F. Nicolas en later door Atelier F. Nicolas & Zonen, niet of alleen met de ateliernaam gesigneerd werden, is onduidelijk wie de eigenlijke ontwerper van een raam is.
Na het terugtreden van Frans Nicolas sr. in 1887 uit het bedrijf kreeg zijn zoon Frans jr. de verantwoordelijkheid voor het ontwerpen van de kerkramen. Aanvankelijk maakte zoon Frans nog een aantal ontwerpen, maar hij trok zich al snel terug uit het bedrijf. Omdat het bedrijf geen kunstenaars of ontwerpers in dienst had, werd het ontwerpen van de glazen uitbesteed. Het vervaardigen van de ramen naar het aangeleverde ontwerp en karton gebeurde op bijna fabrieksmatige wijze door het eigen,  gespecialiseerde personeel in het atelier te Roermond. Voor het maken van de ontwerptekeningen* en de kartons* werden voornamelijk Duitse kunstenaars ingeschakeld. Van belang zijn Franz Thelen, Cajetau Schweitzer en Paul Gehring. Van hen is Franz Thelen de belangrijkste en de meest produktieve. In de jaren negentig heeft hij tientallen ramen voor het atelier ontworpen, waaronder de sacrament-ramen voor de Corneliuskerk te Beuningen.

Het eerste kwart van de 20ste eeuw was voor  Atelier F. Nicolas & Zonen in artistiek opzicht een mindere periode. Verreweg de belangrijkste ontwerper was toen Joseph Stahl. Hij had in het Duitse München een eigen atelier. Voor Atelier F. Nicolas & Zonen heeft hij honderden ramen ontworpen,
Stahl was minder getalenteerd dan zijn voorgangers en door het enorme aantal door hem ontworpen en op fabrieksmatige wijze geproduceerde ramen hebben de ramen van Atelier F. Nicolas & Zonen, gemaakt tussen ca. 1900 en 1925, iets onpersoonlijks en neigen naar een zoetelijke uitstraling. Wel bleef de produktie in Roermond op technisch hoog niveau.
In deze periode van Stahl had het Roermondse Atelier bovendien de aansluiting verloren met de nieuwe generatie glazeniers, die afscheid genomen hadden van de historiserende stijl (de neostijlen) uit de 19de eeuw en een nieuwe richting waren ingeslagen. Vergeleken met de vernieuwende glazen van kunstenaars als Jan Toorop, Antoon der Kinderen, Richard Roland Holst en Johan Thorn Prikker maakten de ramen van Atelier Nicolas uit het eerste kwart van de 20ste eeuw een ouderwetse indruk.

* De ontwerptekening gemaakt op schaal 1:10 en altijd ingekleurd, is bedoeld voor de opdrachtgever van de kerkramen bijv. de bouwpastoor.
Het karton is de werktekening voor het glasatelier, gemaakt op ware grootte, schaal 1:1, meestal niet ingekleurd, maar wel met aanduiding van de gewenste kleuren. Het maken van een karton is een dure aangelegenheid, ca. 25% van de totale prijs.

NV Glasschilderkunst F. Nicolas & Zonen en Joep Nicolas (1929-1939)

Vanaf 1920 maakt Joep Nicolas (Roermond, 1897-Steyl, 1972) de zoon van Charles Nicolas, ontwerpen voor het atelier. Hij breekt met de neogotische stijl en wordt een belangrijke vernieuwer van de glaskunst. Zijn ramen worden vrijer van expressie met een schilderachtige stijl.
Joep wordt in 1929 mede-eigenaar van het bedrijf van zijn vader, die het bedrijf omzet in een NV. Na de dood van vader Charles in 1933 krijgt Joep de algehele leiding over de werkplaats.
Onder zijn leiding (de derde generatie) begint het bedrijf weer te floreren. Vanzelfsprekend maakt hij zelf zijn eigen ontwerptekeningen. Tevens wordt nog steeds een beroep gedaan op Joseph Stahl voor raamontwerpen. Max Weiss (1910-1972), rond 1930 als glasschilder van München naar Roermond gekomen, gaat ook ontwerptekeningen maken. Vanaf midden jaren dertig komen steeds meer glaskunstenaars zoals Charles Eyck en pater Raymond van Bergen in het atelier werken.
In 1935 werd Gisèle van Waterschoot van der Gracht (Den Haag, 1912-Amsterdam, 2013) zijn leerling en gaandeweg zijn assistente. Zij leerde van hem het brandschilderen van glas. Belangrijk zijn haar nieuwe ramen voor de Munsterkerk te Roermond. In 1939 verhuisde ze naar Amsterdam. Zij trouwde in 1956 met Arnold d’Ailly, voormalig burgemeester van Amsterdam (1946-1956).  Voor haar hulp bij het onderduiken van joodse kunststudenten in de oorlog ontving ze de Yad Vashemonderscheiding.
In 1939 emigreert Joep Nicolas naar de Verenigde Staten, onder meer vanwege de Duitse oorlogsdreiging. Hij verkoopt het glasatelier aan  Max Weiss, die inmiddels atelierchef is geworden.

Het Atelier onder Max Weiss (1939-1969)

Max Weiss zet het bedrijf als eenmanszaak voort onder de naam Atelier Max Weiss tot 1969. Zeker in de jaren veertig is zijn werk stilistisch en technisch nauw verwant aan dat van Joep Nicolas, met wie hij tien jaar intensief heeft samengewerkt. Een groot verschil: Weiss schildert alles zelf. In de jaren van de wederopbouw beleefde de produktie van het atelier een hoogtepunt. Door vernieuwingen in de katholieke kerk na het Tweede Vaticaans Concilie en door de ontkerkelijking kreeg hij minder opdrachten. Vanwege zijn slechte gezondheid is hij gedwongen in 1969 te stoppen met zijn bedrijf. Glas-in-loodramen o.a. Canisiuscollege te Nijmegen, Lambertuskerk te Reuver, Theresiakerk te Boukoul.

Kerkramen van Atelier Frans Nicolas (& Zonen) in de Oostelijke Mijnstreek

ramen in de Corneliuskerk te Heerlerheide (rond 1915) (niet zeker),
ramen in de Petrus en Pauluskerk te Landgraaf-Schaesberg (1915)
ramen in de Catharinakerk te Kerkrade-Holz (1928)
ramen in de Martinuskerk te Kerkrade-Spekholzerheide (ca. 1900)
ramen in de Pancratiuskerk te Heerlen-Centrum (1903)

Bronnen:
Dirk van de Leemput, “Glas op Papier, het archief van atelier F. Nicolas en Zonen, later Max Weiss, 1855-1969” in: Roermond Glazeniersstad ( Roermond, 2019) 151-170
Carine Hoogveld, Glas in Lood in Nederland 1817-1968 ( Den Haag, 1989) 296
Claire Nicolas-White, Joep Nicolas leven en werk (Venlo, 1979)
Zsuzsanna van Ruyven-Zeman, “De Firma Nicolas te Roermond. Glasschilderkunst uit de negentiende en vroeg-twintigste eeuw” in: PSHAL 132 (1996) 199-273  (PSHAL = Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg)